Artykuł ten poświęcam mojej Mamie, zmarłej w grudniu 2005 r., która gorąco wierzyła, że Jezus Chrystus jest Życiem i Zmartwychwstaniem. O takich jak ona Pismo Św. mówi: „Błogosławieni, którzy w Panu umierają – już teraz (…) niech odpoczną od swoich mozołów, bo idą wraz z nimi ich czyny” Ap 14:13. To dzięki niej mogłem dokonać wiele z tego, co dotychczas zrobiłem.
Tekst ten jest też wypełnieniem prośby, o tego typu zestawienie, wyrażonej przez byłego Świadka Jehowy, a obecnie katolika, Sebastiana Andryszczaka.
Świadkowie Jehowy i inni przeciwnicy nauki o duszy nieśmiertelnej atakują ją różnymi stwierdzeniami. Przykładowo mówią: „po co byłoby zmartwychwstanie ciał skoro dusza ludzka żyje po śmierci?”. Natomiast w swej publikacji Świadkowie Jehowy stwierdzają:
„Gdyby po śmierci człowieka jakaś dusza żyła dalej, to nikt nie musiałby być wskrzeszany z martwych, przywracany do życia” („Co się dzieje z człowiekiem po śmierci?” 1998 s. 26).
Ciekawe, że tego typu ludzie nie zastanawiają się nad tym, że w ich nauce o zmartwychwstaniu jest pewna niekonsekwencja. Otóż przy ich założeniu, że dusza nie istnieje, właściwie nie ma zmartwychwstania tylko ponowne stworzenie dubletu zmarłego ciała. To wszystko dlatego, gdyż nie uznają oni duszy jako naszego „ja”.
Prócz tego niektórzy przeciwnicy nieśmiertelności duszy ludzkiej próbują wmawiać swoim słuchaczom, że nauka ta pojawiła się dopiero w IV wieku po Chr.!
Przykładowo Świadkowie Jehowy piszą:
„Nie później niż w IV wieku przeniknęła do zborów fałszywa nauka o Trójcy Świętej. W tym samym okresie przyjęto pojęcie duszy nieśmiertelnej” („Wspaniały finał Objawienia bliski!” 1993 s. 30).
Po przyglądnięciu się treści zamieszczonej poniżej w tabeli, sami oceńmy wiarygodność stwierdzeń Świadków Jehowy.
Zamiast też odpowiadać na dziwne pytania typu: „po co zmartwychwstanie skoro istnieje i żyje dusza?”, prześledźmy jak w pierwszych wiekach chrześcijaństwa godzono obie nauki. Nie przeczyły one sobie, lecz raczej się wzajemnie dopełniały. Ograniczymy się tu oczywiście do zaledwie kilkunastu przykładów. Ale i one wystarczająco dobitnie ukazują to, w co do dziś wierzymy za pierwszymi chrześcijanami. Oto one:
| Chrystus oraz pierwsi chrześcijanie | Dusza nieśmiertelna | Zmartwychwstanie |
| Jezus Chrystus | „Nie bójcie się tych, którzy zabijają ciało, lecz duszy zabić nie mogą. Bójcie się raczej Tego, który duszę i ciało może zatracić w piekle” Mt 10:28. Chrystus powiedził też bezpośrednio do Apostołów, którzy po kilkunastu latach zginęli męczeńsko: „A oto Ja jestem z wami przez wszystkie dni, aż do skończenia świata” Mt 28:20. |
„Nadchodzi bowiem godzina, w której wszyscy, którzy spoczywają w grobach, usłyszą głos Jego: a ci, którzy pełnili dobre czyny, pójdą na zmartwychwstanie życia; ci, którzy pełnili złe czyny – na zmartwychwstanie potępienia” J 5:28-29. |
| Apostoł Jan | „ujrzałem pod ołtarzem dusze zabitych dla Słowa Bożego (…) I głosem donośnym zawołały: Dokądże, Władco święty i prawdziwy nie będziesz sądził i wymierzał za krew naszą kary tym, co mieszkają na ziemi. I dano każdemu z nich białą szatę i powiedziano im, by jeszcze krótki czas odpoczęli…” Ap 6:9-11. Por. 1J 2:17. | „Umiłowani, obecnie jesteśmy dziećmi Bożymi, ale jeszcze się nie ujawniło, czym będziemy. Wiemy, że gdy się to objawi, będziemy do Niego podobni, bo ujrzymy Go takim, jakim jest” 1J 3:2. Por. J 11:24. |
| Klemens Rzymski (†101) | „Popatrzmy na świętych Apostołów: Piotra (…), a złożywszy w ten sposób swoje świadectwo odszedł do chwały, na którą sobie dobrze zasłużył” („List do Kościoła w Koryncie” 5:4). „również Paweł (…) złożywszy wobec przedstawicieli władz swoje świadectwo odszedł ze świata i został przyjęty w miejscu świętym, stanowiąc najwspanialszy wzór wytrwania” („List do Kościoła w Koryncie” 5:7). „lecz ci, co dzięki łasce Bożej byli w miłości doskonali mieszkają w siedzibie świętych, którzy ukażą się w godzinie przyjścia Królestwa Chrystusowego” („List do Kościoła w Koryncie” 50:3). |
„Zastanówmy się, umiłowani, w jaki sposób Bóg wskazuje nam nieustannie na mające nastąpić zmartwychwstanie, którego dał już pierwociny wskrzeszając z martwych Pana Jezusa Chrystusa” („List do Kościoła w Koryncie” 24:1). „Czyż zatem uznamy to za rzecz dziwną i nadzwyczajną, jeśli Stwórca wszechświata wskrzesi z martwych tych, co Mu służyli, święci, w ufności wiary doskonałej” („List do Kościoła w Koryncie” 26:1). |
| Ignacy Antiocheński (†107) | „łamiąc jeden chleb, który jest pokarmem nieśmiertelności, lekarstwem pozwalającym nam nie umierać, lecz żyć wiecznie w Jezusie Chrystusie” („Do Kościoła w Efezie” 20:2). „Wolę umrzeć [by połączyć się] z Chrystusem (…) Tego szukam, który za nas umarł, Tego pragnę, który dla nas zmartwychwstał. Moje narodziny się zbliżają” („Do Kościoła w Rzymie” 6:1). „Dostąpiliście wtajemniczenia razem z Pawłem, świętym mężem, umocnionym dobrym świadectwem, godnym by go zwać błogosławionym. Obym szedł po jego śladach, gdy spotkam się z Bogiem” („Do Kościoła w Efezie” 12:2) por. Flp 1:21nn. |
„W Nim to noszę moje więzy niby duchowe perły, w jakich też chciałbym zmartwychwstać dzięki waszej modlitwie” („Do Kościoła w Efezie” 11:2). „Ja bowiem wiem i wierzę, że nawet po swoim zmartwychwstaniu Jezus był w ciele (…). A po swym zmartwychwstaniu Jezus jadł i pił razem z nimi jako istota cielesna, chociaż duchowo był zjednoczony z Ojcem” („Do Kościoła w Smyrnie” 3:1-3). |
| Polikarp ze Smyrny (69-155) | „A jesteście przecież pewni, że oni wszyscy [św. Paweł i inni] nie biegli na próżno, lecz istotnie w wierze i w miłości, i że są teraz w należnym im miejscu przy Panu, gdyż z Nim także razem cierpieli” („List do Kościoła w Filippii” 9:1). | „On też przyjdzie sądzić żywych i umarłych, a za krew Jego Bóg pociągnie do odpowiedzialności tych, co odmówili Mu posłuszeństwa. Ten, który wskrzesił Go z martwych, i nas wskrzesi także” („List do Kościoła w Filippii” 2:1-2). |
| „Męczeństwo św. Polikarpa” (ok.156) | „Razem z Apostołami i wszystkimi sprawiedliwymi w przeogromnej radości wielbi teraz Boga Ojca wszechmogącego i błogosławi Pana naszego Jezusa Chrystusa” („Męczeństwo św. Polikarpa” 19:2). | „Błogosławię Cię, że uznałeś mnie godnym tego dnia i godziny, kiedy to, zaliczony do Twoich męczenników dostępuję udziału w kielichu Twego Chrystusa, abym mógł też zmartwychwstać na życie wieczne duszy i ciała w nieskazitelności Ducha Świętego” („Męczeństwo św. Polikarpa” 14:2). |
| Justyn Męczennik (ur. 100) | „Dusze ludzi pobożnych w lepszym miejscu przebywają, w gorszym zaś dusze niesprawiedliwych” („Dialog z Żydem Tryfonem” 5:3). „Dusze nawet po śmierci czucia nie są pozbawione” („Apologia” I:18,3). „kazał jego prowadzić na stracenie. On zaś powiedział, że mu jest wdzięczny, bo pozbywa się złych panów, a idzie do Boga, dobrego Ojca i Króla” (Apologia” II:2,19-20). |
„Otóż tak samo, ponieważ nie widzieliście jeszcze człowieka zmartwychwstałego, jesteście niedowiarkami. Toć początkowo nie bylibyście wierzyli, że z maleńkiej kropli człowiek powstać może, a jednak widzicie, że tak się dzieje. Zważcie więc: Tak samo ciała, w ziemi rozłożone i jak ziarna w niej zasiane, czasu sposobnego na rozkaz Boży mogą niewątpliwie z martwych powstać i przyoblec się w nieskazitelność” („Apologia” I:19,3-4). |
| Arystydes (ok. 140) | „A jeśli jaki sprawiedliwy spośród nich umrze to się radują i dzięki czynią i modlą się za niego i odprowadzają jak wyjeżdżającego” („Apologia” 15:11 wg tekstu syryjskiego). | „Mają przykazania tegoż Pana Jezusa Chrystusa wyryte w sercach i zachowują je, oczekując zmartwychwstania umarłych i życia w przyszłym świecie” („Apologia” 15:3). |
| Apologia „Do Diogneta” (II w.) | „Dusza choć nieśmiertelna mieszka w namiocie śmiertelnym [por. 2P 1:13, 2Kor 5:1, Mt 10:28]” („Do Diogneta” 6:8). | „I chrześcijanie obozują w tym, co zniszczalne [ciało], oczekując niezniszczalności w niebie [por. 1Kor 15:50]” („Do Diogneta” 6:8). |
| Atenagoras z Aten (II w.) | „cała w ogóle natura ludzka zbudowana jest z nieśmiertelnej duszy i z ciała, które zostało zespolone z duszą w akcie stworzenia” („O zmartwychwstaniu umarłych” 15). | „jesteśmy przekonani, iż po wyzwoleniu od obecnego życia będziemy wieść inne życie, doskonalsze od obecnego, życie niebiańskie, a nie ziemskie, bo będziemy trwać z Bogiem i przy Bogu niezłomni i nie doznając namiętności duszy, nie jako istoty cielesne, chociaż ciało mieć będziemy, ale jako duch niebieski” („Prośba za chrześcijanami” 31). |
| Apoloniusz Rzymski (II w.) | „Powinniśmy wierzyć w nieśmiertelność duszy, oczekiwać sądu po śmierci i spodziewać się za trudy życia cnotliwego nagrody, którą Bóg da przy zmartwychwstaniu…” („Akta”). | Patrz obok. |
| Teofil Antiocheński (ur. 120) | „Poucza nas Pismo, mówiąc: ‘Źródło wytrysnęło z ziemi i nawodniło całą powierzchnię ziemi. Ulepił wtedy Bóg człowieka z prochu ziemi i tchnął w jego nozdrza tchnienie życia i stał się człowiek duszą żyjącą’ [Rdz 2:6n. wg LXX]. Dlatego właśnie przez wielu ludzi dusza nazywana jest nieśmiertelną” („Do Autolika” II:19,4). | „Lecz ty nie wierzysz, że umarli zmartwychwstają. Gdy to się stanie, wtedy chcąc, nie chcąc uwierzysz (…) Dalej, jeśli wierzysz, że posągi przez ludzi uczynione są bogami i czynią cuda, dlaczego Bogu, który powołał cię do życia, nie wierzysz, że może cię ponownie do życia przywrócić?” („Do Autolika” I:8,1 i 4). „Lecz jeśli negowałbyś, że umarli powstają z martwych (…) to po pierwsze, cóż niezwykłego uczyniłbyś, gdybyś uwierzył po zobaczeniu?” („Do Autolika” I:13,1). „Wszystkie te rzeczy sprawia mądrość Boża, by poprzez nie pokazać, że Bóg może sprawić powszechne zmartwychwstanie ludzi” („Do Autolika” I:13,7). |
| Ireneusz z Lyonu (ur. 130-40) | „[Gnostycy] mogą w tym miejscu postawić zarzut, że jest rzeczą niemożliwą, by dusze, które krótko przedtem zaczęły swój byt, miały taki długi czas potem istnieć (…) jeśli mają początek w chwili rodzenia, to muszą razem z ciałem umrzeć. (…) W tej sprawie powinni więc przyjąć do wiadomości: (…) Trwają [dusze zmarłych] jednak dalej na długie wieki według woli Boga Stwórcy, który dał im początek i daje im następnie dalsze trwanie” („Przeciw herezjom” 2:34,2). „Człowiek, ponieważ jest istotą złożoną z duszy i ciała, wypada i trzeba, aby określał siebie przez te dwie części” („Wykład Nauki Apostolskiej” 2). |
„Obiecywali, że Bóg wszechświata da im życie wieczne po zmartwychwstaniu dzięki temu, który umarł i zmartwychwstał, Jezusowi Chrystusowi. Jemu to przekazał królestwo wszystkich rzeczy, władzę nad żywymi i umarłymi i sąd. Upomnieli ich, by zachowali ciało nieskalane na zmartwychwstanie i duszę nieskażoną dzięki słowu prawdy” („Wykład Nauki Apostolskiej” 41). |
| Klemens z Aleksandrii (ur. 150) | „Z tego wynika, że dusza jest nieśmiertelna” („Kobierce” V:91,1). „Dusze zaś, uwolnione od ciała, mogą rozpoznawać jaśniej, choćby ich wzrok był przyciemniony jeszcze przez namiętność, wszelako ciało już im nie przeszkadza w poznaniu” („Kobierce” VI:46,3). |
„W Liście do Koryntian, ale nie tylko tam, [Paweł] rozprawiając o wskrzeszeniu umarłych użył (…) wiersza z tragedii: ‘Do czego mi to, jeśli zmarli nie wstaną już; najedzmy się, napijmy, bo pomrzemy skoro świt…’ [1Kor 15:31]” („Kobierce” I:59,4). |
| Tertulian (ur. 155) | „Duszę z tchnienia Boga powstałą określamy jako nieśmiertelną (…) powstałą na obraz Boży, w swej substancji prostą, mądrą z siebie, rozmaicie się zachowującą; ma ona wolną wolę” („O duszy”). „Oto owi przemądrzali filozofowie razem ze swymi uczniami, którym wmawiali (…), że nie ma duszy, że dusze do ciał nie powrócą…” („O widowiskach” 30). „Nie inaczej reszta heretyków: ci, którzy twierdzą, że dusza ludzka jest śmiertelna, powtarzają tylko naukę Epikura…” („Preskrypcja przeciw heretykom” 7). |
„My bowiem wierząc w zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa, wierzymy również w nasze zmartwychwstanie, ponieważ on za nas i umarł i zmartwychwstał. Ponieważ więc dla nas zmartwychwstanie umarłych nie budzi żadnych wątpliwości, dlatego wolni jesteśmy od bólu śmierci…” („O cierpliwości” 9). |
| Hipolit (ur. przed 170) | „[Prorok] wskazuje tu, że cała władza została przez Ojca oddana Synowi, który został ogłoszony Królem i Sędzią wszystkich istot niebieskich, ziemskich i podziemnych: (…) istot podziemnych, ponieważ został również zaliczony pomiędzy umarłych, głosząc dobrą nowinę duszom świętych i przez śmierć swoją odniósłszy zwycięstwo nad śmiercią” („O Antychryście” 26:2). | „Zatem o zmartwychwstaniu i królestwie świętych mówi Daniel: ‘Wielu z tych, co spoczywają w prochu ziemi, zbudzi się…’ [Dn 12:2]. Izajasz zaś powiada: ‘Powstaną umarli, zbudzą się ci, co spoczywają w grobach…’ [Iz 26:19]. I Pan stwierdza: ‘W owym dniu wielu usłyszy głos Syna Bożego, a ci, którzy usłyszą, żyć będą’ [J 5:25]” („O Antychryście” 65:1). |
| Orygenes (ur. 185) | „Pouczono nas dalej że dusza, która ma własną substancję i życie, po zejściu z tego świata zostanie wynagrodzona stosownie do swych zasług (…) że przyjdzie czas zmartwychwstania umarłych, a wówczas ciało (…) powstanie w chwale” („O zasadach” 1:Przedmowa,5). Euzebiusz (ur. 260), pisze, że za dni Orygenesa (185-254) pojawili się wśród chrześcijan odstępcy negujący duszę nieśmiertelną: „Inni jeszcze jacyś ludzie powstają około tego samego czasu w Arabii i wprowadzają naukę, prawdzie się sprzeciwiającą. Powiadają, że dusza ludzka na razie na tym tutaj świecie umiera razem z ciałem i z nim razem podlega zniszczeniu. Dopiero później, gdy nadejdzie czas zmartwychwstania, razem z ciałem do nowego się zbudzi życia. Tedy również zwołano poważny synod i znowu zawezwano Orygenesa, który na ogólnym zgromadzeniu zarządził rozprawę w spornej tej kwestii i wystąpił z taką siłą, że tych, co poprzednio zbłądzili, doprowadził do zmiany zapatrywań” („Historia Kościoła” VI:37). |
„Skoro Celsus nam zarzuca, że tęsknimy do ciała, to niechaj się dowie, że nie tęsknimy do niczego, jeśli tęsknota jest czymś złym; jeśli jednak tęsknota jest sprawą obojętną, to tęsknimy do wszystkiego, co Bóg obiecał sprawiedliwym: pożądamy zatem i spodziewamy się zmartwychwstania sprawiedliwych” („Przeciw Celsusowi” 8:50). Patrz też obok. |
| Cyprian (ur. 200) | „Bóg mówi z tobą, a ty niewierny chwiejesz się w swym nieufnym umyśle? Bóg odchodzącemu z tego świata obiecuje nieśmiertelność i wieczność, a ty wątpisz? To znaczy w ogóle nie znać Boga, to znaczy nauczyciela wiary Chrystusa grzechem niewierności obrażać, to znaczy być w Kościele, w tym domu wiary, a nie mieć wiary” („O śmiertelności” 7). „Pod ołtarzem bożym dusze zabitych męczenników wołają wielkim głosem, mówiąc: ‘Dokądże, Panie święty i prawdziwy, nie sądzisz i nie mścisz się krwi naszej nad tymi, co mieszkają na ziemi?’ [Ap 6:10]” („O upadłych” 18). „Stąd i męczennicy wołający i spieszący się do zemsty za cierpienie, dostają polecenie czekać jeszcze i uzbroić się w cierpliwość, aż się wykończą czasy i dopełnią męczeństwa. Mówi: ‘A gdy otworzył piątą pieczęć, widziałem przed ołtarzem dusze zabitych dla słowa bożego…’ [Ap 6:9-11]” („O pożytku cierpliwości” 21). |
„My zaś, którzy nadzieją żyjemy i w Boga wierzymy, i ufamy, że Chrystus za nas cierpiał i zmartwychwstał, że w Chrystusie trwający przezeń i w nim zmartwychwstają, dlaczego i sami z tego świata zejść nie chcemy, albo naszych schodzących jakby straconych żałujemy i opłakujemy? Sam Chrystus Pan i Bóg nasz napomina i mówi: ‘Jam jest zmartwychwstanie…’ [J 11:25-26]” („O śmiertelności” 21). |
| Nowacjan (ur. 200) | „O tym bowiem i sam Pan zachęcając nas do męczeństwa i do pogardy wszelkiej ludzkiej władzy mówił: ‘Nie bójcie się tych, którzy zabijają ciało, duszy bowiem zabić nie mogą’ [Mt 10:28]. Jeśli zaś nieśmiertelna dusza nie może być zabita ani zniszczona w kimkolwiek, chociaż może być zabita osoba i jedynie ciało, czyż z pewnością o wiele bardziej Słowo Boże i Bóg w Chrystusie nie mógł być w ogóle zabity, aczkolwiek jedynie ciało i człowiek został zgładzony? Jeśli bowiem dusza w jakimkolwiek człowieku ma tę godność nieśmiertelności, że nie może zostać zabita, o wiele bardziej posiada moc szlachectwo Słowa Bożego, że nie może zostać zgładzone” („O Trójcy Świętej” 25:143). | „On jeszcze zmartwychwstał w tej samej substancji ciała w której umarł; jest to potwierdzone ranami Jego ciała, w ten sposób pokazał prawa naszego zmartwychwstania w Swoim ciele. On odnowił w Swym zmartwychwstaniu ciało, które przyjął od nas. Prawo bowiem zmartwychwstania jest ustanawiane, wtedy gdy Chrystus powstaje w substancji ciała jako przykład dla innych” („O Trójcy Świętej” 10:54). |
Jak w powyższej tabeli widzimy, chrześcijaństwo pierwszych wieków doskonale łączyło nauki o duszy nieśmiertelnej i zmartwychwstaniu ciał. Nieuprawnione jest więc dziś odrzucanie którejkolwiek z nich przez grupy religijne, które uważają się za chrześcijańskie.
Uwagi:
Teksty pisarzy wczesnochrześcijańskich cytowane wg:
„Ojcowie Apostolscy” tłum. A. Świderkówna, Warszawa 1990;
„Prośba za chrześcijanami. O zmartwychwstaniu umarłych. Atenagoras z Aten” tłum. S. Kalinkowski, Warszawa 1985;
„Apologia. Dialog z Żydem Tryfonem. Święty Justyn filozof i męczennik” Ks. A. Lisiecki, Poznań 1926;
„Pierwsi Apologeci Greccy” tłum. Ks. L. Misiarczyk, Kraków 2004;
„Apologie. Oktawiusz. Minucjusz Feliks. Do Diogneta. Zachęta Greków. Klemens Aleksandryjski” tłum. M. Szarmach, A. Świderkówna, Ks. J. Sołowianiuk, Warszawa 1988;
„Wykład Nauki Apostolskiej. Ireneusz z Lyonu” tłum. W. Myszor, Kraków 1997;
„Bóg w Ciele i Krwi. Św. Ireneusz z Lyonu” tłum. W. Myszor, Kraków 2001;
„Kobierce. Klemens Aleksandryjski” tłum. J. Niemirska-Pliszczyńska, Warszawa 1994;
„Wybór Pism. Tertulian” tłum. Ks. W. Myszor, O. E. Stanula, Ks. W. Kania, Warszawa 1970;
„Demonologia w nauce Ojców Kościoła. O Antychryście. Hipolit” tłum. S. Kalinkowski, Kraków 2000;
„Przeciw Celsusowi. Orygenes” tłum. S.Kalinkowski, Warszawa 1986;
„O zasadach. Orygenes” tłum. S. Kalinkowski, Kraków 1996;
„Pisma I. Traktaty. Św. Cyprian” tłum. Ks. dr J. Czuj, Poznań 1937;
„O Trójcy Świętej. Nowacjan” tłum. Ks. G. Jaśkiewicz, Kraków 2005;
„Historia Kościelna. O Męczennikach Palestyńskich. Euzebiusz z Cezarei” tłum. Ks. A. Lisiecki, Poznań 1924;
„Eschatologia. Rzeczy Ostateczne Człowieka i Świata” Ks. W. Granat, Lublin 1962.
Włodzimierz Bednarski
