„Nowe światła” w sprawie znaczenia terminu Jehowa
Świadkowie Jehowy dumnie twierdzą, że oni od zawsze uczyli o „imieniu Jehowy”. Mówią, iż ta nauka nigdy nie została u nich zmieniona, że tylko oni czczą Jehowę i „Jego imię”:
„Prawdziwy pokój musi wypływać ze wspólnego oddawania czci jedynemu prawdziwemu Bogu, gdy tymczasem religie świata są beznadziejnie rozbite na tysiące sekt, z których żadna nie czci Jehowy jako Wszechwładnego Pana” (Strażnica Rok CVIII [1987] Nr 5 s. 13).
„A kto dziś nosi imię Jehowy? Kto świadczy po całej ziemi o Nim i o Jego Królestwie? Dowody historyczne wskazują, iż czynią to tylko Świadkowie Jehowy” (Strażnica Nr 7, 1992 s. 12).
„Spośród wszystkich społeczności podających się za chrześcijańskie tylko Świadkowie Jehowy czczą Jego imię i wysławiają je między narodami (Psalm 34:4). Jakże uszczęśliwia ich zapewnienie, że Jehowa pamięta o ich wierności!” (Strażnica Nr 23, 1992 s. 17).
„Odstępcze chrześcijaństwo przestało używać imienia jedynego prawdziwego Boga, Jehowy. Oddaje natomiast cześć Trójcy” (Strażnica Nr 18, 1997 s. 13).
Czy rzeczywiście nauka Świadków Jehowy co do terminu Jehowa nie zmieniła się w niczym?
Czy tak samo często używali tego słowa kiedyś, jak dziś?
Czy termin Jehowa oznaczał u nich zawsze to samo?
Na te pytania staramy się poniżej odpowiedzieć.
Artykuł nasz składa się z dwóch następujących rozdziałów:
Wzrastająca częstotliwość używania terminu Jehowa
Zmiana znaczenia terminu Jehowa, czyli samookreślenia się Boga
Wzrastająca częstotliwość używania terminu Jehowa
Poniżej wskazujemy, jak narastał w Towarzystwie Strażnica nacisk na używanie terminu Jehowa, z równoczesnym usuwaniem w cień Jezusa Chrystusa, szczególnie od lat 30. XX wieku:
„Nowożytni słudzy Boży używają imienia Jehowa w swoich publikacjach od lat siedemdziesiątych XIX wieku. Pojawiło się ono na przykład w Strażnicy Syjońskiej z sierpnia 1879 roku i w śpiewniku Pieśni Oblubienicy, opublikowanym w tym samym roku. Wydaje się jednak, że zanim Jehowa pozwolił swemu ludowi dostąpić zaszczytu nazywania się od Jego świętego imienia, dopilnował, żeby lud ten spełniał pewne warunki. W jaki sposób przygotowywał Badaczy Pisma Świętego, aby mogli godnie reprezentować Jego imię?” (Królestwo Boże panuje! 2014 s. 42).
„Początkowo gorliwi Badacze Pisma Świętego za główną naukę biblijną uznawali postanowienie o okupie. Z tego względu Strażnica często skupiała się na Jezusie. Na przykład w pierwszym roku imię Jezusa pojawiało się na jej łamach dziesięć razy częściej niż imię Jehowy. W nawiązaniu do tamtego okresu Strażnica z 15 marca 1976 roku (po polsku numer 19 z roku 1976) wspomniała, że zbytnio koncentrowano się wtedy na osobie Mesjasza. Z czasem jednak Jehowa pomógł swoim sługom dostrzec, jak ważne miejsce w Biblii zajmuje Jego imię. Jak to na nich wpłynęło? W tej samej Strażnicy dodano, że po roku 1919 Badacze »zaczęli coraz bardziej doceniać rolę niebiańskiego Ojca Mesjasza, a więc Jehowy«. W ciągu dekady po roku 1919 Strażnica wymieniła imię Boże ponad 6500 razy!” (Królestwo Boże panuje! 2014 s. 42).
„Przed rokiem 1919 w Strażnicy ani razu nie omawiano fragmentu z Księgi Izajasza: »Wy jesteście moimi świadkami – brzmi wypowiedź Jehowy – moim sługą, którego wybrałem« (odczytaj Izajasza 43:10-12). Ale po tym roku w naszych publikacjach zaczęto kłaść nacisk na przytoczone tu słowa i zachęcać wszystkich pomazańców do uczestniczenia w działalności zleconej przez Jehowę – do występowania w charakterze świadków na Jego rzecz. Między rokiem 1925 a 1931 wersety z 43 rozdziału Księgi Izajasza omawiano aż w 57 wydaniach Strażnicy i w każdym wypadku odnoszono je do prawdziwych chrześcijan. Jak widać, Jehowa kierował wtedy uwagę swoich sług na zadanie, które musieli wykonać” (Królestwo Boże panuje! 2014 s. 42-45).
„A zatem na początku lat trzydziestych nasi bracia dobrze już rozumieli, jak ważne jest imię Boże, jakie zadanie powierzył im Bóg i co jest sprawą najwyższej wagi” (Królestwo Boże panuje! 2014 s. 45).
„W śpiewniku wydanym przez lud Jehowy w roku 1905 było dwa razy więcej pieśni sławiących Jezusa niż wywyższających Jehowę. W śpiewniku z roku 1928 zamieszczono mniej więcej tyle samo pieśni wychwalających Jezusa, co wysławiających Jehowę. Jednakże w najnowszym śpiewniku wydanym w roku 1984, a po polsku w roku 1989, pieśni na cześć Jehowy jest czterokrotnie więcej niż pieśni o Jezusie” (Wspaniały finał Objawienia bliski! 1993 s. 36).
Widzimy zatem, że aż do lat 30. XX wieku głosiciele Towarzystwa Strażnica wcale nie przechwalali się, wyrażaną w liczbach, częstotliwością używania terminu Jehowa w publikacjach. Nieistotne było kiedyś dla nich, jak często wypowiadają słowo Jehowa. Prócz tego czcili wtedy jeszcze Chrystusa Pana. Wszystko to się z czasem zmieniło. Nawet w pieśniach nie ma już mowy o czci dla Chrystusa i „sławiących Jezusa”, a jedynie „o Jezusie”.
Ale to nie wszystko.
W roku 1942 nawet klasie ziemskiej „drugich owiec” do nazwy dodano słowo Jehowa, czyniąc ich „Świadkami Jehowy”, tak jak byli nimi nazwani pomazańcy od roku 1931:
„W owym czasie Jonadabów nie uważano za »świadków Jehowy« (…) Jednakże kilka lat później w Strażnicy z 1 lipca 1942 roku powiedziano: »Te ‘drugie owce’ [Jonadabowie] stały się Jego świadkami, tak jak wierni słudzy żyjący przed śmiercią Chrystusa – od Jana Chrzciciela wstecz aż do Abla – byli niezłomnymi świadkami na rzecz Jehowy«.” (Świadkowie Jehowy – głosiciele Królestwa Bożego 1995 s. 83).
Kolejnym etapem u Świadków Jehowy było w roku 1950 dostawienie terminu Jehowa w ich Nowym Testamencie aż w 237 miejscach i to wbrew oryginałowi greckiemu:
„Kamieniem milowym na tej drodze było wydanie we współczesnym języku angielskim Chrześcijańskich Pism Greckich w Przekładzie Nowego Świata, ogłoszone przez brata Knorra 2 sierpnia 1950 roku. Uczestników zgromadzenia zachwyciła wiadomość, że w tym nowym przekładzie przywrócono imię Boże, Jehowa, w 237 miejscach tekstu głównego – od Ewangelii według Mateusza do Księgi Objawienia! Pod koniec swego wystąpienia mówca skierował do słuchaczy następujące usilne wezwanie: »Weźcie ten przekład do ręki. Przeczytajcie go. Studiujcie go, ponieważ pomoże wam lepiej zrozumieć Słowo Boże. Udostępniajcie go innym«.” (Świadkowie Jehowy – głosiciele Królestwa Bożego 1995 s. 99).
` Powoli też wzrastała u Świadków Jehowy liczba występowania słowa Jehowa w ich Starym Testamencie, wobec ogólnie znanych 6823 miejsc, w których tetragram JHWH występuje w tekście hebrajskim:
„W roku 1944 zaczęliśmy drukować przekład American Standard Version, w którym imię Jehowa występuje 6823 razy. Do roku 1950 rozpowszechniliśmy przeszło 250 000 egzemplarzy tego przekładu” (Królestwo Boże panuje! 2014 s. 84).
Przekład Nowego Świata dołożył i stale dokłada kolejne miejsca, w których znajdujemy termin Jehowa:
6962 razy (Strażnica Nr 20, 1966 s. 11).
6970 razy (ang. Przebudźcie się! 22.01 1974 s. 19).
6973 razy (Pismo Święte w Przekładzie Nowego Świata 1997 s. 1642).
6979 razy – W roku 2013 wydano nowy i zarazem zmieniony angielski przekład Biblii New World Translation of the Holy Scriptures. Dokonano w nim wielu zmian w tekście (np. dodano w 6 miejscach imię Jehowa – Sdz 19:18, 1Sm 2:25, 6:3, 10:26, 23:14, 16; patrz np. Strażnica 15.12 2015 s. 17, w której wspomniano o tych 5 miejscach w 1Sm).
In the New World Translation, the name occurs 6,979 times in the Hebrew Scriptures… (New World Translation of the Holy Scriptures (Study Edition) 2015, 2017, rozdz. 6 [tekst zawarty na angielskiej płycie Watchtower Library 2016]).
Widać z tego, że Towarzystwo Strażnica cały czas podgrzewa kwestię terminu Jehowa. Ciągle dodaje kolejne miejsca w swej Biblii i w publikacjach, a prócz tego wyszukuje słowo Jehowa na pomnikach, monetach, w starodrukach i innych miejscach oraz dzieli się tymi informacjami ze swymi głosicielami. Oni zaś mają z tym iść do innych ludzi.
Zmiana znaczenia terminu Jehowa, czyli samookreślenia się Boga
W Starym Testamencie Bóg zapytany przez Mojżesza o imię odpowiedział:
„Mojżesz zaś rzekł Bogu: «Oto pójdę do Izraelitów i powiem im: Bóg ojców naszych posłał mię do was. Lecz gdy oni mnie zapytają, jakie jest Jego imię, to cóż im mam powiedzieć?» Odpowiedział Bóg Mojżeszowi: «JESTEM, KTÓRY JESTEM». I dodał: «Tak powiesz synom Izraela: JESTEM posłał mnie do was». Mówił dalej Bóg do Mojżesza: «Tak powiesz Izraelitom: «JESTEM [Jahwe BT, wyd. II], Bóg ojców waszych, Bóg Abrahama, Bóg Izaaka i Bóg Jakuba posłał mnie do was. To jest imię moje na wieki i to jest moje zawołanie na najdalsze pokolenia…»” (Wj 3:13-15, BT, wyd. IV).
Tak też to zagadnienie rozumieli przez wiele lat głosiciele Towarzystwa Strażnica. Jednak to się z czasem zmieniło, mianowicie w roku 1953 i po raz drugi w roku 2013.
Jehowa jako „Jestem, który jestem” (do roku 1953)
Nowy historyczny podręcznik Świadków Jehowy pt. Królestwo Boże panuje! (2014) wspomina okres, gdy oni byli jeszcze badaczami Pisma Świętego. Podaje on, że rzekomo tylko wtedy, jako badacze, używali oni określenia „Jestem, który jestem” (Wj 3:14; w ang. I AM THAT I AM). Jest to nieprawda, bo tego imienia Bożego używali oni co najmniej do roku 1953. Wtedy bowiem dopiero wydano pierwszy tom Hebrajskich Pism w Przekładzie Nowego Świata (w języku angielskim), w którym odrzucono tradycyjne samookreślenie się Boga. Oto słowa ze wspomnianego podręcznika:
„We wczesnym okresie Badacze Pisma Świętego sądzili, że imię Boże znaczy »Jestem, który jestem« (Wyjścia 3:14, Biblia króla Jakuba). Dlatego w Strażnicy z 1 stycznia 1926 roku zauważono: »Imię Jehowa wskazuje na Samoistny Byt, (…) na Tego, który nie ma ani początku, ani końca«.”(Królestwo Boże panuje! 2014 s. 39).
A oto ostatnie publikacje, które jeszcze przed rokiem 1953 podawały o Jehowie, jako o „Jestem, który jestem” (niektóre polskie i angielskie wydania ukazały się jeszcze w latach 1957-1961 i zawierały te same słowa):
„Czytamy: »Tedy rzekł Bóg do Mojżesza: JESTEM, KTÓRY JESTEM; i rzekł: Tak powiesz synom Izraelskim: JESTEM [po hebrajsku: Ehyeh] posłał mię do was. I rzekł Bóg nadto do Mojżesza: Tak powiesz synom Izraelskim: Jehowa, Bóg ojców waszych (…) (2 Mojżeszowa 3:14, 15, przekł. Amer. standartowy)«” („Niech Bóg będzie prawdziwy” 1950 [ang. 1946], wyd. I, wydanie polonijne s. 22, rozdz. II, par. 2).
W angielskiej wersji: I AM THAT I AM (jw. 1946 s. 22).
„Bóg nie ma początku ani końca. On jest źródłem wszelkiego stworzenia, wszelkiego życia i inteligencji. Aby wskazać na swą wiecznotrwałość w przeszłości i przyszłości, opisał on siebie jako »Jestem, który jestem« i mówił o sobie jako o owym »Jestem«.” (Co religia zrobiła dla ludzkości? 1951 rozdz. III, par. 5 [ang. s. 35 – I am that I am]
Patrz też rozdział VIII, par. 13 (ang. s. 115 – I AM THAT I AM]).
„Czytamy: »Rzekł Bóg do Mojżesza: ‘Jam jest, który jest’. Rzekł: Tak powiesz synom Izraelowym: Który jest [po hebrajsku: Ehyeh], posłał mię do was’. I rzekł znów Bóg do Mojżesza: ‘To powiesz synom Izraelowym: Jahwe, Bóg ojców waszych (…) (2 Mojżeszowa 3:14, 15, Wu, uw. marg.)«”(„Niech Bóg będzie prawdziwy” 1954, 1957 [ang. 1952] wyd. drugie poprawione, rozdz. II, par. 3).
W angielskiej wersji: I AM THAT I AM (jw. 1952 s. 21).
Ciekawe jest to, że identycznie oddano te słowa jeszcze w roku 1961 w wydaniu polonijnym tej książki (jw. 1961, s. 22, rozdz. II, par. 3).
„On objawił się Mojżeszowi. »I rzekł do Mojżesza: JESTEM, KTÓRY JESTEM… Jehowa, Bóg waszych ojców,… to jest imię moje na wieki, i moja pamiątka do wszystkich generacji.« (2 Mojż. 3:14, 15, AS). Imię »JESTEM« pochodzi od tego samego hebrajskiego słowa pierwiastkowego co Jehowa” (Strażnica Nr 12, 1953 s. 2, art. Imię Jehowy mocną wieżą [ang. 01.10 1952 s. 590 – I AM THAT I AM…]).
„2 Mojżeszowa 3:14, Wu „Rzekł Bóg do Mojżesza: ‘Jam jest, który jest’. Rzekł: Tak powiesz synom Izraelowym: Który jest, posłał mię do was’” („Upewniajcie się o wszystkich rzeczach” ok. 1957 [ang. 1953, 1957] t. 3, s. 237).
Podobnie oddano to w wersji angielskiej tej książki z roku 1953 i wydaniu drugim z roku 1957:
Ex. 3 :14 “And God said unto Moses, I AM THAT I AM : and he said, Thus shalt thou say unto the children of Israel, I AM hath sent me unto you .” (“Make Sure of All Things” 1953, 1957 s. 388).
Patrz też Bogactwo 1936 s. 123; „Prawda was wyswobodzi” 1946 [ang. 1943] s. 183.
Te publikacje były ostatnimi (z lat 1946-1953, a nawet z lat 1957-1961), w których Towarzystwo Strażnica uczyło, że o Jehowie należy mówi jako o „JESTEM, KTÓRY JESTEM”.
Kolejna Strażnica, która uczyła o tekście Wj 3:14, mówiła już o „Okażę, kim się okażę”, czyli według nowej interpretacji Towarzystwa Strażnica zachowanej w ich Biblii z roku 1953 (o tym piszemy poniżej):
Moses he said: “I shall prove to be what I shall prove to be.” His majestic creative works as well as his intimate dealings with creatures give ample evidence of this eternal truth. (ang. Strażnica 01.08 1954 s. 465 [brak polskiego odpowiednika]).
Jehowa jako „Okażę, kim się okażę” (od roku 1953 do roku 2013)
Nowy historyczny podręcznik Świadków Jehowy pt. Królestwo Boże panuje! (2014) pomija okres (lata 1953-2013), gdy Świadkowie Jehowy definiowali Jehowę w swej Biblii jako tego, który powiedział o sobie: „Okażę, kim się okażę”(Wj 3:14).
Owszem w polskiej wersji tej książki wspomniano o tym, ale w angielskiej edycji już całkiem to pominięto. Po prostu w roku 2014 nie była jeszcze wydana nowa polska wersja Biblii Świadków Jehowy z nowym określeniem dla Jehowy: „Stanę się, kim zechcę się stać” (w latach 2015-2017 nadal się nie ukazała):
„Mojżesz zapytał: »Załóżmy, że teraz pójdę do synów Izraela i powiem im: ‚Bóg waszych praojców posłał mnie do was’, a oni rzekną do mnie: ‘Jakie jest jego imię?’ Co mam im powiedzieć?«. Jehowa odrzekł: »Okażę się, kim się okażę [„Stanę się, kim zechcę się stać”, NWT, 2013]«” (Królestwo Boże panuje! 2014 s. 43).
W wersji angielskiej podano już tylko jedno i to nowe znaczenie terminu Jehowa:
Moses asked: “Suppose I go to the Israelites and say to them, ‘The God of your forefathers has sent me to you,’ and they say to me, ‘What is his name?’ What should I say to them?” Jehovah answered: “I Will Become What I Choose to Become.” (ang. Królestwo Boże panuje! [God’s Kingdom Rules!] 2014 s. 43).
W roku 1953 Świadkowie Jehowy rozpoczęli wydawać swój Stary Testament, czyli Pisma Hebrajskie (tomy I-V w latach 1953-1960). Początkowo tylko przekład angielski, ale z czasem też zaczął ukazywać się on w innych językach (po polsku dopiero w roku 1997!). W nim też rozpoczęto określać Jehowę jako „Okażę się, kim się okażę” (ang. “I SHALL PROVE TO BE WHAT I SHALL PROVE TO BE.”) (Wj 3:14).
Ciekawe jest to, że w języku polskim ten angielski zwrot z Wj 3:14 aż do roku 1995 oddawano jako „Okażę, że jestem, jakim się okażę” (Strażnica Nr 5, 1995 s. 10) lub wcześniej jako „OKAŻĘ SIĘ, JAKIM SIĘ OKAŻĘ” (Strażnica Rok CI [1980] Nr 21 s. 12), a nie jako „Okażę się, kim się okażę” (Pismo Święte w Przekładzie Nowego Świata 1997).
Całe lata zapewniano Świadków Jehowy, jak „właściwie” i „słusznie” należy rozumieć słowo Jehowa:
„Pismo Święte w Przekładzie Nowego Świata właściwie oddaje to znaczenie: »Okażę się, kim się okażę« (Wyjścia 3:13, 14)” (Strażnica Nr 5, 2007 s. 14).
„Dlatego Przekład Nowego Świata słusznie tłumaczy ten hebrajski zwrot na »OKAŻĘ SIĘ, KIM SIĘ OKAŻĘ«. Jehowa dodał jeszcze: »Oto, co masz powiedzieć synom Izraela: ‘OKAŻĘ SIĘ posłał mnie do was’« (Wj 3:14; przyp. w NW)” (Wnikliwe poznawanie Pism 2006 t. 1, s. 915).
Jeszcze w marcu 2013 zapewniano Świadków Jehowy następująco:
„Jak Jehowa zareagował na pytanie Mojżesza? Odrzekł między innymi: »Oto, co masz powiedzieć synom Izraela: ‘OKAŻĘ SIĘ posłał mnie do was’«. Następnie dodał: »Jehowa, Bóg waszych praojców, (…) posłał mnie do was«. Bóg wyjawił, że w celu realizacji swego zamierzenia stanie się, kimkolwiek zechce się stać, i że zawsze dotrzyma danego słowa. Dlatego, jak czytamy wersecie 15, powiedział: »To jest moje imię po czas niezmierzony i ono mnie upamiętnia na pokolenie za pokoleniem«” (Strażnica 15.03 2013 s. 25).
Jehowa jako „Stanę się, kim zechcę się stać” (od roku 2013)
W roku 2013 Świadkowie Jehowy wydali swoją nową Biblię. Początkowo tylko przekład angielski, ale z czasem ma też ukazywać się on w innych językach (polskiego wydania w latach 2013-2017 brak).
Właśnie w nim oddano samookreślenie się Jehowy jako: “I Will Become What I Choose to Become.”, co oddano po polsku jako „Stanę się, kim zechcę się stać” (Wj 3:14).
W grudniu 2015 roku w Strażnicy tę zmianę opisano jako istną sensację, prawie jako odkrycie XXI wieku! Oto relacja o tym:
„Dla prawdziwych chrześcijan imię Boże ma głębokie znaczenie. W materiale dodatkowym do zrewidowanej wersji Przekładu Nowego Świata z roku 2013 zawarto uaktualnione wyjaśnienie tej sprawy. Komitet Przekładu Biblii Nowego Świata rozumie, że imię to nawiązuje do kauzatywnej formy hebrajskiego czasownika hawáh i znaczy »On powoduje, że się staje«. Wcześniej w naszych publikacjach znaczenie tego imienia łączono z Księgą Wyjścia 3:14, gdzie czytamy: »Okażę się, kim się okażę«. Pod wpływem tego wyrażono pogląd, że Jehowa sam staje się Tym, który spełnia obietnice. Jednakże w Dodatku A4 w zrewidowanym wydaniu z roku 2013 wyjaśniono: »Chociaż (…) imię Jehowa może kryć w sobie taką myśl, to nie oznacza tylko tego, że Bóg sam staje się, kimkolwiek zechce. Wskazuje też, że Jehowa w celu realizacji swego zamierzenia powoduje, iż Jego dzieło stwórcze staje się, czymkolwiek trzeba, lub wykonuje, cokolwiek trzeba«” (Strażnica 15.12 2015 s. 10-11).
Wcześniej w polskiej literaturze zaledwie w nawiasach informowano o nowym wyjaśnieniu terminu Jehowa:
„Kiedy Jehowa polecił Mojżeszowi wyprowadzić Izraelitów z Egiptu, ujawnił pewien aspekt swej osobowości. Swoje imię opisał wtedy pokrewnym czasownikiem, tym razem w pierwszej osobie. Sprawozdanie biblijne donosi: »Bóg rzekł do Mojżesza: ‘Okażę się, kim się okażę’ [„Stanę się, kim zechcę się stać”, NWT, 2013]. I dodał: ‘Oto, co masz powiedzieć synom Izraela: »Okażę się posłał mnie do was«’« (Wyjścia 3:14)” (Strażnica 15.07 2014 s. 27).
„Mojżesz zapytał: »Załóżmy, że teraz pójdę do synów Izraela i powiem im: ‚Bóg waszych praojców posłał mnie do was’, a oni rzekną do mnie: ‘Jakie jest jego imię?’ Co mam im powiedzieć?«. Jehowa odrzekł: »Okażę się, kim się okażę [„Stanę się, kim zechcę się stać”, NWT, 2013]« (…) Kiedy Jehowa odpowiedział: »Stanę się, kim zechcę się stać«, odsłonił fascynujący aspekt swojej natury: On w każdej sytuacji staje się, kimkolwiek trzeba, by spełnić swoje zamierzenie” (Królestwo Boże panuje! 2014 s. 43).
Ciekawe jest to, że ta nowa forma nazywania Jehowy „Stanę się, kim zechcę się stać” nie jest własnym pomysłem Towarzystwa Strażnica, ale została jakby zaczerpnięta z innej Biblii i to protestanckiej, którą zaczęto przywoływać:
„W przekładzie Rotherhama oddano te słowa następująco: »Stanę się, kimkolwiek zechcę«” (Strażnica 01.07 2010 s. 4).
Angielski tłumacz biblijny Joseph B. Rotherham oddał te słowa następująco: »Stanę się, kimkolwiek zechcę«” (The Emphasised Bible)” (Strażnica 01.02 2009 s. 15).
Widzimy z powyższego, że Świadkowie Jehowy cały czas jakby sami ścigali się z sobą w częstotliwości używania terminu Jehowa. Nikt bowiem ich do tego nie zmusza, ani nie dopinguje. Sami dostawiają słowo Jehowa gdzie się da, nawet do swej Biblii.
Prócz tego, aby nie było zastoju, Towarzystwo Strażnica co jakiś czas zmienia znaczenie terminu Jehowa poprzez kolejną wersję Jego samookreślenia się Mojżeszowi:
„Jestem, który jestem” (do roku 1953);
„Okażę, kim się okażę” (od roku 1953 do roku 2013);
„Stanę się, kim zechcę się stać” (od roku 2013).
Na zakończenie składam szczególne podziękowanie za pomoc w tworzeniu tego tekstu J. Romanowskiemu z Warszawy.
